Di Artykuł o. Hieronima Fokcińskiego SJ pt. “Papieski Instytut Studiów Kościelnych w Rzymie” ukazał się na łamach Tygodnika NIEDZIELA w 1988 roku (nr 10 z dn. 6 III, s. 4). Poniżej zamieszczamy cały tekst oraz nr 10/1988 NIEDZIELI do pobrania w formacie PDF. Archiwum NIEDZIELI online>>>
PAPIESKI INSTYTUT STUDIÓW KOŚCIELNYCH W RZYMIE*
Ks. Henryk [Hieronim] Fokciński TJ
Polskie tradycje poszukiwań w archiwach papieskich sięgają jeszcze czasów króla Stefana Batorego (1576-1586). Po pełnym otwarciu i udostępnieniu zbiorów watykańskich do badań przez papieża Leona XIII w 1881 r. sporadyczne i indywidualne dotąd polskie poczynania naukowe przerodziły się w dobrze zorganizowane i przemyślane wyjazdy całych grup, tzw. Ekspedycje rzymskie. Po prawie pół wieku prace te znalazły trwałe oparcie w utworzonej w 1927 r. Bibliotece Rzymskiej Polskiej Akademii Umiejętności. Po drugiej wojnie światowej placówka ta odrodziła się na dobre dopiero w 1957 r. jako Biblioteka i Centrum Studiów Polskiej Akademii Nauk. Niestety, ze względów nie mających nic wspólnego z nauką, nie podjęła swych pięknych tradycji poszukiwań archiwalno-historycznych.
Tymczasem w pamiętnych latach pięćdziesiątych, pamiętnych, niestety, z wielu bolesnych zdarzeń, doszło także do bezpośredniego zagrożenia w kraju tych smutnych resztek świadectw kulturalnych, w tym i archiwalnych, jakie jeszcze pozostały w posiadaniu instytucji kościelnych. Aby zapobiec przejęciu wszystkiego przez władze państwowe, utworzono w końcu 1956 r. przy Bibliotece Uniwersyteckiej Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych – w skrócie ABMK. Pierwszym kierownikiem ośrodka został ks. Eugeniusz Reczek, jezuita. W ostatnich dniach 1957 r., wyjeżdża on za granicę w celu zaznajomienia się z organizacją i działalnością podobnych ośrodków w Europie i Stanach Zjednoczonych, a także zorientowania się w możliwościach odzyskania strat i uzupełnienia archiwalnych zasobów krajowych w oparciu o dokumentację przechowywaną w archiwach i bibliotekach zagranicznych, zwłaszcza kościelnych.
W połowie listopada 1958 r., w czasie pobytu w Rzymie Prymasa Polski, kard. Stefana Wyszyńskiego, krystalizuje się plan systematycznych poszukiwań i rejestracji poloników w zbiorach zagranicznych, a zwłaszcza watykańskich.
Zamierzenia i pierwsze lata
Głównym celem powstającego ośrodka miała być rejestracja, gromadzenie, systematyczne opracowywanie i jak najszybsze udostępnianie badaczom bogatych zasobów źródłowych w różnych formach: bieżącej informacji – metodycznie opracowywanych katalogów i repertoriów; mikrofilmów czy innych form reprodukcji dokumentów dotyczących Polski. Publikowanie tekstów odszukanych dokumentów w formie druku od początku nie było brane pod uwagę. Wiadomo bowiem, że należyte przygotowanie takich publikacji wymaga sporo czasu, jest kosztowne i każdorazowo może objąć tylko niewielką liczbę dokumentów. W tym samym natomiast czasie, przy stosunkowo niewielkich kosztach można zebrać informacje i poczynić reprodukcje dokumentacji na różne tematy, z różnych okresów historycznych, a co najważniejsze, wyniki tych badań mogą od razu służyć zainteresowanym naukowcom do różnych opracowań. W sytuacji polskiej nauki tak znaczne zapóźnionej w wykorzystywaniu archiwaliów watykańskich zamierzenia te wydawały się jak najbardziej słuszne i realne.
Konsekwentnie do tych założeń ks. Reczek odstąpił od dość powszechnie stosowanej praktyki zbierania dokumentów na określony temat czy za przyjęty okres, decydując się na przeglądanie woluminu po woluminie w celu rejestracji wszystkich napotkanych poloników. Równolegle należało też objąć rejestracją dokumenty już opublikowane, zwłaszcza w podstawowych edycjach i to nie tylko polskich, ale w większym jeszcze stopniu zagranicznych, bardziej zaawansowanych w wydawaniu tychże źródeł.
Tak szeroko pomyślane i realizowane prace wymagały przede wszystkim obmyślenia sprawnego systemu rejestracji i inwentaryzacji. Ten podstawowy problem rozwiązał poprzez założenie kilku, wzajemnie się uzupełniajacych kartotek-repertoriów.
Dalszy rozwój
Umowa z Księdzem Prymasem z grudnia 1962 r., w wyniku której ks. Reczek podejmował się kontynuowania rozpoczętych prac i utworzenia przez zakon jezuitów stałej placówki w Rzymie, Ksiądz Kardynał natomiast wyraził gotowość przyjścia z pomocą finansowania dzieła, stała się pierwszym etapem wyjścia z tymczasowości. Pozwoliła też na wypożyczenie w kwietniu następnego roku odpowiedniego lokalu przy via Mecenate 37. Wreszcie można było rozmieścić gromadzone od paru lat w niewielkim pokoiku kartoteki i mikrofilmy, a co było nie mniej istotne, swobodnie udostępniać je na miejscu wszystkim zainteresowanym.
W przyjętym programie prac od samego początku położono duży nacisk na działalność informacyjną i usługową. Z kraju bowiem, ale nie tylko stamtąd, zaczęły coraz liczniej napływać prośby o przeprowadzenie kwerend na określone tematy, dosłanie dokumentacji czy ukazujących się, a niedostępnych w kraju publikacji, prośby wreszcie o różnego rodzaju poszukiwania i pośrednictwo. Na via Mecenate coraz liczniej zaglądali Rodacy, czy to mieszkający w Rzymie czy też będący na studiach, względnie tylko przejazdem. Podobnie miała się rzecz z obcokrajowcami, zwłaszcza Włochami, interesujacymi się polską problematyką.
W tej sytuacji stało się jasne, że oprócz poszukiwań archiwalnych nie mniej pilną sprawą jest zorganizowanie czegoś w rodzaju polskiego ośrodka kulturalnego w Wiecznym Mieście. Zadecydowały o tym samorzutnie bieżące potrzeby. W krótkim też czasie zgromadził ks. Reczek znaczne zbiory biblioteczne, otworzył czytelnię, regularnie od 1968 r. co dwa, trzy tygodnie organizował konferencje, prelekcje czy odczyty. Uruchomił własne wydawnictwo początkowo głównie z myślą o druku prac doktorskich studiujących w Rzymie księży, a także pozycji, które nie mogły się ukazać w kraju.
Po wielu staraniach i zabiegach doszło też do uregulowania strony prawnej Instytutu. Znacznym sukcesem było uzyskanie statusu instytutu papieskiego. Nie było jednak dane ks. Eugeniuszowi ujrzenie tego dokumentu. Jeszcze przed jego ogłoszeniem odszedł po nagrodę do Pana dnia 11 lutego 1971 r., licząc zaledwie 54 lata życia. Nie doczekał się również ostatecznego rozwiązania sprawy lokalu. Dopiero w trzy lata później, po długich staraniach i osobistym zaangażowaniu się kard. Wyszyńskiego, otrzymał Instytut od Papieża Pawła VI nową, dogodnie położoną siedzibę w samym centrum starożytnego Rzymu, przy Piazza B. Cairoli 117, kilkaset metrów od kościoła polskiego na Botteghe Oscure.
Innego rodzaju doniosłym wydarzeniem stało się otwarcie jesienią 1976 r. filii Instytutu w Warszawie. Władze państwowe “przyjęły do zatwierdzającej wiadomości” istnienie punktu informacyjnego przy bibliotece domu zakonnego księży jezuitów.
Z okazji otwarcia punktu informacyjnego przystąpiono też do publikacji stałego biuletynu naukowego – Informationes. Zadaniem periodyku jest przede wszystkim informowanie o postępach prowadzonych poszukiwań dokumentów dotyczących Polski, stopniu opracowania zebranych materiałów archiwalnych, planowanych pracach i wydawnictwach, tak samego Instytutu jak i innych ośrodków naukowych, podejmujących problematykę badań nad historią Kościoła w oparciu o bogate archiwalia watykańskie. Wiadomości o dalszych grupach materiałów przekazanych do ośrodka w Warszawie poprzedzają informacje o zbiorach, z których one pochodzą. Dotychczasowe numery przyniosły także kilka opracowań archiwalno-historycznych i publikacje niektórych, niezbyt obszernych źródeł.
Wybór Polaka na papieża niepomiernie zwiększył zainteresowanie polską problematyką, a przede wszystkim polskim Kościołem: nałożył też na Instytut szereg wcześniej nie przewidywanych – a w każdym razie nie w takim zakresie planowanych zadań. W pierwszym okresie były to najczęściej pytania na temat osoby i twórczości nowego papieża, problemów polskiego katolicyzmu, jego przeszłości i dnia dzisiejszego. Oprócz ogólnej konsultacji służono wówczas – i trwa to do dzisiaj – pomocą w znalezieniu i selekcji odpowiednich materiałów do publikacji książek, audycji, prelekcji, wystaw, artykułów i przeróżnego rodzaju opracowań.
Aktualny stan zbiorów i kierunki prac
Na koniec kilka danych cyfrowych obrazujących wielkość zgromadzonych zbiorów oraz bieżącą działalność. Dział archiwalny liczy około 140 m bieżących półek różnego typu dokumentacji; ponad 2 mln klatek taśmy mikrofilmowej oraz kilkadziesiąt tysięcy jednostek innych form reprodukcji dokumentów, jak odbitki fotograficzne, kserokopie, diapozytywy itp.
W filii warszawskiej znajduje się juz ponad milion sto tysięcy jednostek mikrofilmów i około paru tysięcy innych form reprodukcji. Różnym instytucjom w kraju, jak Katolickiemu Uniwersytetowi Lubelskiemu, Akademii Katolickiej w Warszawie, archiwom i bibliotekom diecezjalnym i zakonnym, a także indywidualnym badaczom przekazano sporo ponad 3 mln klatek mikrofilmów, parę tysięcy fotokopii, fotografii itp.
Dział biblioteczny liczy ok. 50 tys. pozycji czy jednostek inwentarzowych: druki zwarte (książki, broszury) – ok. 33 tys., tytuły periodyków – około 1250 (w tym ponad 350 kompletowanych na bieżąco), zbiory specjalne (rękopisy, stare druki, druki ulotne itp. – około 13 700 jednostek inwentarzowych.
Dział muzealny, najmniej reprezentatywny dla naszej działalności liczy około 26 tys. jednostek (malarstwo, grafika, numizmatyka itp.)
Frekwencja osób korzystających na miejscu ze zbiorów wynosiła w ostatnich latach ok. 3500 wizyt rocznie. Pisemnie zwraca się w różnych sprawach dalszych tysiąc osób. Liczbę niniejszą stanowią informacje udzielane telefonicznie. Przeciętnie rocznie organizowane są 3-4 odczyty czy konferencje i tyleż wystaw czasowych. Pracownicy Instytutu ogłaszali od kilku do kilkunastu artykułów, omówień, komunikatów czy recenzji. Ostatnio coraz częściej ukazywały się omówienia poszczególnych działów pracy lub też ogólnej działalności Instytutu zarówno w prasie polonijnej jak i krajowej. Rokrocznie w wielu publikacjach naukowych pojawiają się podziękowania autorów za udostępnione materiały i dokumentację oraz dalszą różnorodną pomoc. W ramach działalności wydawniczej ukazało się ponad 80 pozycji książkowych.
Specyficznym zadaniem Instytutu pozostają poszukiwania i opracowanie poloników w zbiorach watykańskich, rzymskich, a także w innych włoskich i europejskich. Głównym kierunkiem działalności pozostaje natomiast konsultacja naukowa, zgodnie z ogólnym charakterem Instytutu jako ośrodka dokumentacyjno-informacyjnego.
*Dnia 7 listopada 2024 r., Rektor Instytutu o. Robert Danieluk SJ poinformował o zakończeniu działalności placówki w Rzymie. Na stronie PISK ukazała się następująca wiadomość: “Wszystkich zainteresowanych informujemy o zamknięciu rzymskiej siedziby Instytutu przy Piazza Cairoli 117 i o przeniesieniu naszych zbiorów do Polski. Od 1 stycznia 2025 r. Instytut będzie się mieścił w Kolegium Bobolanum przy ul. Rakowieckiej 61 w Warszawie, gdzie dotąd działał jego Punkt Konsultacyjny. Zapraszamy!“
CZYTAJ RÓWNIEŻ:
Bibliografia prac o. Hieronima Fokcińskiego SJ>>>
(arb)
Commenti